Θερβάντες Σααβέντρα, Μιγκέλ ντε-

(Miguel de Saavedra Cervantes, Αλκαλά ντε Ενάρες, Μαδρίτη 1547 – 1616). Ισπανός συγγραφέας. Ο Θ. έζησε κατά την ιστορική περίοδο της νίκης της Ισπανίας στη Ναύπακτο και της ήττας της Αήττητης Αρμάδας του Φίλιππου B’. Έλαβε ενεργό μέρος στα γεγονότα και το έργο του αναφέρεται συχνά στο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της εποχής του καθώς και σε αυτοβιογραφικά στοιχεία. Γιος γιατρού, του Ροντρίγκο Θερβάντες, πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Βαγιαδολίδ, στη Σεβίλη και στη Μαδρίτη, στις πόλεις όπου ασκούσε το επάγγελμά του ο πατέρας του, στις οποίες και ενδεχομένως να σπούδασε. Το 1569 βρέθηκε στην υπηρεσία του καρδινάλιου Τζούλιο Ακουαβίβα και εγκαταστάθηκε στη Ρώμη. Έμαθε ιταλικά και μπόρεσε να διαβάσει στο πρωτότυπο τον Αριόστο και τον Σανατσάρο. Πολέμησε στη μάχη της Ναυπάκτου (1571), όπου έχασε το αριστερό του χέρι· έπειτα πήρε μέρος στις εκστρατείες της Κέρκυρας, του Ναυαρίνου και της Τύνιδας. Το 1575 οι Τούρκοι συνέλαβαν τη γαλέρα με την οποία επέστρεφε στην πατρίδα του. Ο Θ. μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στο Αλγέρι, όπου έμεινε πέντε χρόνια, αφού απέτυχαν όλες οι προσπάθειές του να δραπετεύσει. Όταν επιτέλους γύρισε στην πατρίδα του ασχολήθηκε με διάφορες εργασίες, που μόλις του εξασφάλιζαν τα προς το ζην. Το 1584 παντρεύτηκε την Καταλίνα ντε Σαλαζάρ ι Παλάθιος. Φαίνεται ότι οι οικονομικές στενοχώριες που τον πίεζαν ακόμα και την περίοδο που είχε την προστασία του Κόντε ντε Λέμος, τον οδήγησαν στην κλοπή· είναι πια αποδεδειγμένο σήμερα ότι βρέθηκε μερικές φορές στη φυλακή για καταχρήσεις. Το καλλιτεχνικό έργο του Θ. ξεκίνησε στα τέλη του 16ου αι. και έφτασε στην ωριμότητά του όταν o Γκόνγκορα και ο Λόπε ντε Βέγκα με τις ισχυρές τους προσωπικότητες δέσποζαν στην ισπανική λογοτεχνία της εποχής. Στο σύνολό του το έργο του Θ. αποτέλεσε τη σύνθεση και την τελευταία έκφραση του πνευματικού πολιτισμού της Αναγέννησης και του 16ου αι. στην Ισπανία, καθώς και μία σαφή ένδειξη της εξέλιξης του καλλιτεχνικού αισθητηρίου προς το μπαρόκ που χαρακτήρισε τον 17o αι. Δέσμιος των αρχών ενός είδους που ήταν τότε της μόδας και επηρεασμένος από την κομψή και μουσική λιτότητα του Γκαρθιλάσο, ο Θ. στο ξεκίνημά του με τη Γαλάτεια (1585), ποιμενικό μυθιστόρημα σε πεζό και σε στίχους, δεν παρουσίασε πολύ αξιόλογες αρετές, κυρίως στο ποιητικό μέρος, γεγονός που φανέρωσε ήδη από τότε την ανομοιογένεια της λυρικής του φλέβας. Η ίδια ανομοιογένεια παρατηρήθηκε και στις άλλες ποιητικές του συνθέσεις: ωστόσο ήταν πετυχημένοι μερικοί από τους πολλούς στίχους που παρενέβαλε στα πεζά του καθώς και μερικά έργα στα οποία είχε υιοθετήσει τον αφηγηματικό και περιγραφικό τόνο του λαϊκού ερωτικού τραγουδιού. Πετυχημένα ήταν επίσης και μερικά σονέτα και οκτάβες από το έργο του Οι περιπέτειες του Περσίλες και της Σιγισμούνδης (1616, μεταθανάτια έκδοση) και τέλος, μερικά αυτοβιογραφικά αποσπάσματα από το Ταξίδι στον Παρνασσό (1614). Πολύ πιο θετική ήταν η προσφορά του θεατρικού του έργου, που θεωρήθηκε η πιο σημαντική θεατρική παραγωγή πριν από το θέατρο του Λόπε ντε Βέγκα. Οπαδός ενός αυστηρού κλασικισμού στα πρώτα του έργα, από τα οποία διασώθηκε μόνο η τραγωδία Η πολιορκία της Νουμάνθιας (1587), ο Θ. σεβάστηκε αργότερα μόνο έως ένα βαθμό τις τρεις ενότητες, χώρου, χρόνου και δράσης. Η ψυχολογική έρευνα και η μελετημένη παρουσίαση των χαρακτήρων των ηρώων του –αντίθετα από το θέατρο πλοκής του Λόπε ντε Βέγκα– διέκριναν τις καλύτερές του Οχτώ Κωμωδίες (1615), όπως Ο τυχερός απατεώνας, Πέντρο ντε Ουρντεμάλας, Ο γενναίος Ισπανός, Τα κάτεργα του Αλγερίου. Πολύ πιο γνωστά, ωστόσο, είναι τα Ιντερμέτζα (1615), σύντομα κωμικά κομμάτια, κάποτε με σατιρικές αιχμές, που απαγγέλλονταν στα διαλείμματα μεταξύ των πράξεων ενός θεατρικού έργου. Στα μικρά αυτά έργα, που δεν είχαν ανάγκη από σκηνικά και ήταν απαλλαγμένα από τους περίπλοκους κανόνες της κωμωδίας, το οξύ πνεύμα του Θ. δημιούργησε παράδοξες κωμικές καταστάσεις, όπως στα Ο γέροζηλιάρης, Η άγρυπνη φρουρά ή σάτιρες, περισσότερο ή λιγότερο καλυμμένες, των κοινωνικών προκαταλήψεων, όπως είναι Ο πίνακας των θαυμάτων. Καινοτομία στην ιστορία της ισπανικής λογοτεχνίας αποτέλεσαν, αντίθετα, τα Υποδειγματικά διηγήματα (1613) που σηματοδότησαν τη μετάβαση από τον αφορισμό, το ανέκδοτο και το αστειολόγημα στο καθαυτό διήγημα, στο είδος της σύντομης αφήγησης. Τα αφηγήματα αυτά, που γεννήθηκαν από την ομολογημένη πρόθεση του Θ. να γράψει διηγήματα που να μην είναι ούτε μίμηση ούτε μετάφραση ξένων συγγραφέων (κυρίως Ιταλών), αποτέλεσαν στο σύνολό τους έναν πολύμορφο πίνακα της κοινωνίας της εποχής, όχι μόνο της ισπανικής, αλλά γενικά της ευρωπαϊκής. Και πράγματι, ο Θ. μαζί με τα διηγήματα όπου επικρατεί η παράδοξη περιπέτεια και κυριαρχεί το φανταστικό ή το φιλολογικό στοιχείο, έγραψε και άλλα, όπου δεσπόζει η περιγραφή του περιβάλλοντος σε όλους τους τόνους της ρεαλιστικής δημιουργίας. Τυπικά παραδείγματα αυτής της δεύτερης ομάδας είναι το Ρινκονέτε και Κορταντίλιο, παρουσίαση των γραφικών συνηθειών του υποκόσμου της Σεβίλης μέσα από τις περιπέτειες δύο παιδιών, και οι Συνομιλίες των σκυλιών, όπου ο Θ. παρουσίασε με σατιρική διάθεση προσωπικότητες και συνήθειες ορισμένων στρωμάτων της κοινωνίας της εποχής. Αξιόλογα έργα του είναι επίσης Η γυφτοπούλα, Ο ζηλιάρης από την Εστρεμαδούρα και Ο δικηγόρος Βιρντιέρα. Η φαντασία, το σατιρικό πνεύμα, η ουμανιστική καλλιέργεια, η πολυσύνθετη ιδιοφυία, η ανθρώπινη και ηθική εμπειρία του Θ., βρήκαν ωστόσο την πιο τέλεια και θαυμαστή έκφρασή τους στο μυθιστόρημά του Ο εφευρετικός ευπατρίδηςΔον Κιχώτης της Μάντσα (πρώτο μέρος 1605, δεύτερο μέρος 1614), που ήδη από την πρώτη του έκδοση είχε τόση επιτυχία ώστε πολύ σύντομα μεταφράστηκε σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Γραμμένο στην αρχή με κάποια αστάθεια, αλλά πάντα γεμάτο γαλήνια ειρωνεία και χαμογελαστή πίκρα, το μυθιστόρημα αυτό αφηγείται τις περιπέτειες ενός ευπατρίδη της υπαίθρου, που ενθουσιασμένος από τα βιβλία με τις ιστορίες των ιπποτών, θέλησε, με τη βοήθεια του απλοϊκού, ταπεινού και πονηρού Σάντσο Πάντσα, να αναστήσει τον ηρωικό κόσμο των περιπλανώμενων ιπποτών και να επαναλάβει τα ανδραγαθήματά τους. Η ζωηρή φαντασία και οι έξαλλες παραξενιές του Δον Κιχώτη, που στις πιο απλές και συνηθισμένες καταστάσεις βλέπει τη δυνατότητα φανταστικών περιπετειών, έρχονται αδιάκοπα σε σύγκρουση με την ευθυκρισία και με το προσγειωμένο μυαλό του ιπποκόμου του, ο οποίος με το ζωντανό λεξιλόγιό του και τις λαϊκές του παροιμίες, αποτελεί το αντιθετικό συμπλήρωμα του ευπατρίδη κυρίου του. Ωστόσο, ο Δον Κιχώτης με τις παρανοϊκές μονομαχίες του κατά της παραμορφωμένης από τη φαντασία του πραγματικότητας, δεν προκαλεί τον οίκτο, αλλά διεγείρει τη συμπάθεια και τον σεβασμό του αναγνώστη του μυθιστορήματος, ο οποίος βλέπει στο έργο αυτό τον τραγικό και αδιάκοπο αγώνα του ανθρώπου που, παρακινημένος από ευγενικά ιδανικά, σκοντάφτει πάνω στη σκληρή πραγματικότητα. Και γι’ αυτό ακριβώς o Δον Κιχώτης βρίσκεται πολύ κοντά στη σύγχρονη ευαισθησία. Ενώ ο Θ. άρχισε με την πρόθεση να γράψει μία παρωδία των ιπποτικών μυθιστορημάτων, το βιβλίο του, καθώς προχωρεί η αφήγηση, αποκτά εντελώς άλλη σημασία και εκφραστική δύναμη. Η μετάβαση αυτή γίνεται πιο έκδηλη στο δεύτερο μέρος του έργου, προπάντων στο πρόσωπο του Σάντσο, που, ενώ ξεκινά από το γνωστό λογοτεχνικό πρότυπο του εξυπνάκια και φανφαρόνου ιπποκόμου, απομακρύνεται από το πρότυπο αυτό γιατί, όταν έρχεται σε επαφή με την εντιμότητα, τον ηρωισμό και την ανιδιοτελή ευγένεια του αφεντικού του, αποβάλλει τη χοντροκοπιά και τη βαναυσότητά του, ώσπου καταλήγει να γίνει το σύμβολο της λαϊκής ευθυκρισίας, της πιστής αφοσίωσης και της φιλίας. Το έργο Δον Κιχώτης προσφέρεται για ποικίλες ερμηνείες: από εκείνες που βλέπουν στους δύο πρωταγωνιστές τα σύμβολα του ιδεατού και της πραγματικότητας έως εκείνες που το θεωρούν σάτιρα του ιπποτισμού των ξεπεσμένων ευγενών της κοινωνίας και της Ισπανίας ιδιαίτερα. Το βασικό στοιχείο της ποιητικής αξίας του έργου είναι ο γαλήνιος και ανθρώπινος τρόπος με τον οποίο ατενίζει τα πράγματα του κόσμου, που τα τυλίγει όλα με έναν βαθύ πόνο, μία τρυφερή εγκαρτέρηση και υπέρτατη απλότητα. Απόδειξη της συνεχούς επιτυχίας που είχε το μυθιστόρημα στους αιώνες που ακολούθησαν την έκδοσή του –έχει γραφεί ότι o 17ος αι. δέχτηκε τον Δον Κιχώτη με γέλια, ο 18ος με χαμόγελα και o 19ος με δάκρυα– είναι οι πολλές μουσικές συνθέσεις που ενέπνευσε καθώς και η μεταφορά του στην οθόνη. Από τις συνθέσεις οι πιο ονομαστές είναι του Παϊζιέλο και του Πιτσίνι στην Ιταλία, του Μασενέ στη Γαλλία και το συμφωνικό ποίημα του Ρίχαρντ Στράους στην Αυστρία. Από τις κινηματογραφικές ταινίες με θέμα το Δον Κιχώτη, αξιολογότερες είναι οι δημιουργίες του Παμπστ και του Κοζίντσεφ. Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες, ένα από τα πιο ονομαστά, ανθρώπινα και ποιητικά πρόσωπα της λογοτεχνίας όλων των εποχών, σε πίνακα του Ονορέ Ντομιέ (Πινακοθήκη του Μόναχου). Προσωπογραφία του Ισπανού συγγραφέα Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέντρα, το έργο του οποίου αποτελεί σύνθεση του ισπανικού πνευματικού πολιτισμού της Αναγέννησης και έκφραση της εξέλιξης των προτιμήσεων προς το μπαρόκ.